1. Chánh Kiến

Chánh Kiến, trong tiếng Pali gọi là Sammā-diṭṭhi, có nghĩa là thấy đúng và hiểu đúng. Đây là khả năng nhìn sự vật hiện tượng một cách trung thực, theo đúng bản chất mà Đức Phật đã dạy. Người có Chánh Kiến hiểu rõ rằng cuộc đời này chịu sự chi phối của luật nhân quả, rằng mọi hiện tượng đều vô thường, khổ và vô ngã. Chánh Kiến giúp ta nhận ra bản chất thực sự của khổ đau và con đường chấm dứt khổ đau qua Tứ Diệu Đế.

Trong đời sống hằng ngày, Chánh Kiến thể hiện rất rõ qua những hành động nhỏ. Ví dụ:

• Khi ta hiểu nhân quả, ta biết rằng sự nóng giận sẽ dẫn đến đau khổ cho bản thân và người khác, nên ta cố gắng kiềm chế, sống từ hòa.
• Khi thấy thân thể mình già yếu theo năm tháng, thay vì buồn phiền hay lo lắng, ta chấp nhận sự thật rằng tất cả mọi thứ đều thay đổi, đó là quy luật tự nhiên.
• Khi đối diện với những cảnh sinh ly tử biệt, thay vì oán trách, ta hiểu rằng khổ đau là một phần không thể thiếu của đời sống, từ đó lòng ta nhẹ nhàng hơn.

Chánh Kiến đóng vai trò cực kỳ quan trọng vì nó là nền tảng đầu tiên cho mọi hành động đúng đắn. Nếu cái thấy đã lệch lạc, tất cả suy nghĩ, lời nói và việc làm sau đó cũng sẽ sai lầm. Người có Chánh Kiến giống như người cầm bản đồ chính xác khi đi đường xa, dù đoạn đường có khó khăn đến đâu cũng không bị lạc lối. Ngược lại, nếu không có Chánh Kiến, con người dễ tin vào những điều sai lầm, như tin rằng làm ác không có hậu quả, hoặc mê đắm vật chất mà không hiểu bản chất vô thường của thế giới. Khi chạy theo tham ái, sân hận, tà kiến, người ta dễ tạo nghiệp xấu, dẫn đến đau khổ triền miên trong hiện tại và cả đời sau.

Không có Chánh Kiến cũng giống như người mù đi trong đêm tối. Không biết hướng đi đúng, càng bước càng xa rời hạnh phúc chân thật, càng rơi vào khổ đau bất tận.

Để nuôi dưỡng Chánh Kiến, ta cần học và nghiền ngẫm giáo lý Đức Phật, đặc biệt là những bài giảng về Tứ Diệu Đế, Nhân quả, Vô thường và Vô ngã. Khi gặp những biến động trong cuộc sống, ta nên dùng những nguyên lý đó để quán chiếu, thay vì phản ứng theo thói quen cũ. Việc thực hành chánh niệm mỗi ngày, giữ cho tâm tỉnh thức trong từng hành động, từng lời nói cũng là một cách mạnh mẽ để nuôi dưỡng cái thấy đúng đắn. Đồng thời, thực hành thiền quán về vô thường, khổ và vô ngã sẽ giúp cho Chánh Kiến ngày càng vững chắc hơn.

Chánh Kiến là ánh sáng đầu tiên mở đường cho hành trình tu tập. Khi thấy đúng, mọi suy nghĩ, lời nói và hành động đều thuận theo sự thật. 

Đức Phật dạy về Chánh Kiến trong nhiều bài kinh, rõ ràng nhất là trong bài kinh "Chánh Tri Kiến" (Sammādiṭṭhi Sutta, Trung Bộ Kinh số 9). Ngài dạy Tôn giả Xá Lợi Phất giải thích Chánh Kiến như sau:

"Thế nào là Chánh Kiến?
Đó là hiểu biết về khổ (dukkha), hiểu biết về nguyên nhân của khổ, hiểu biết về sự chấm dứt khổ, và hiểu biết về con đường đưa đến sự chấm dứt khổ."

Đây chính là Tứ Diệu Đế: Khổ, Tập, Diệt, Đạo.

Chánh Kiến không chỉ đơn giản là tin vào những gì nghe thấy, mà là thấy rõ thực chất cuộc đời. Thấy rằng:

• Sống là khổ (vì sinh, già, bệnh, chết, xa lìa người thương, gần gũi người ghét, cầu không được).

• Khổ có nguyên nhân (do tham ái, chấp thủ).

• Khổ có thể diệt (bằng việc đoạn tận tham ái).

• Có con đường để diệt khổ (Bát Chánh Đạo).

Khi hiểu rõ như vậy, người học Phật không còn mong cầu một cuộc sống hoàn hảo trong thế gian vốn vô thường, mà biết quay về tu tập để chuyển hóa.

Ngoài ra, trong Tương Ưng Bộ Kinh (Samyutta Nikaya), Đức Phật còn dạy thêm:

"Chánh Kiến là hiểu biết rằng:
Bố thí là tốt, cúng dường là tốt, quả báo của thiện nghiệp là có thật, đời này và đời sau là có thật, cha mẹ có ơn, bậc A-la-hán đã chứng ngộ, và có con đường đưa đến giải thoát."

Ở đây Đức Phật nhấn mạnh Chánh Kiến thế gian. Người có Chánh Kiến phải tin chắc rằng:

• Làm lành có quả báo lành.

• Làm ác có quả báo ác.

• Không có chuyện "ngẫu nhiên", "vô nhân vô quả".

Ví dụ: nếu ta siêng bố thí, giúp người, cung kính bậc thiện tri thức, thì cuộc đời mình sẽ an ổn, may mắn hơn. Nếu ta xem thường cha mẹ, khinh chê người tu hành, thì tự chuốc lấy bất hạnh về sau.

Không tin những điều này, thì dễ sống buông lung, không biết nhân quả, tạo ác nghiệp mà không sợ hậu quả.

Một đoạn Kinh khác trong Tăng Chi Bộ (Anguttara Nikaya) dạy rằng:

"Người có Chánh Kiến sẽ đi theo con đường thiện pháp; người có Tà Kiến sẽ đi theo con đường bất thiện."

Chánh Kiến giống như bản đồ đúng cho cuộc đời. Nếu thấy sai, hành sai, thì đi vào đường tối. Nếu thấy đúng, hành đúng, thì đi vào đường sáng.
Người không có Chánh Kiến sẽ dễ bị cảm xúc dẫn dắt, tham lam, sân hận, si mê bùng lên, và cuối cùng gây đau khổ cho chính mình và người khác.

Tóm lại:
Chánh Kiến theo lời Phật dạy trong Kinh điển là:

• Thấy rõ bản chất khổ đau.

• Thấy rõ nhân quả, thiện ác.

• Tin sâu vào nghiệp báo.

• Tin vào con đường tu tập dẫn đến giải thoát.

Nếu không có Chánh Kiến, thì hành động sai lầm, tạo nghiệp ác, chịu khổ dài lâu.
Nếu có Chánh Kiến, thì sống ngay thẳng, thiện lành, đi dần đến an lạc và giải thoát.